Piemont a l'é tut andrinta la partìa continental d'Italia, e a l'ha pa 'd dësboch al mar. Soe brue a toco la Liguria a sud, la Lombardìa a est, la Svissra e la Valdosta a nòrd e la Fransa a òvest (an particolar le region stòriche 'd Savòja, Provensa e Contà 'd Nissa). A l'é anabità da 4,5 milion ëd përson-e, dont 1,4 milion a son dovù a j'anmigrassion dij daré 50 agn, da le Venessie, dal Meridion e, pi 'd recent, da la Romanìa, da l'Albanìa, dal Maròch e da d'àutri pais.
Ël Piemont a l'é la sconda region italian-a për surfassa apress la Sicilia. Ma për parlé s-cett fin-a 'l 1946, quand che la Valdosta a l'era nen na region daspërchila, ël Piemont a l'era la pi granda region d'Italia, e a blagava na surfassa 'd 28662 km2. Ël Piemont a l'é grand parèj përchè a l'é 'l relit aministrativ dël tòch continental e cisalpin dl'originari regn dij Savòja. A l'é na region motivà da l'andiura dla stòria pi che da colacassìa n'àutra càusa.
La Valdosta a l'é dëstacasse dal Piemont dël 1946, për rësponde a le pression dla Fransa ch'a ciamava «le rattachement total à la France» dla part patoesanta 'd Piemont (Memorandum d'Algeri dël 1943). An realtà a son stàit ij montagnard mijem ch'a l'han preferì sté an Italia. Cola sernìa a l'é pa ch'a l'ha salvà 'j patoé ch'a son restà an Italia, ma a l'ha daje na gionta dë speransa d'almen vint agn. L'Italia a l'é n'ëstat sentral, ma dcò an sòn a l'é na còpia sbiavà dla Fransa.
Ël Piemont a l'é la sconda region italian-a për surfassa apress la Sicilia. Ma për parlé s-cett fin-a 'l 1946, quand che la Valdosta a l'era nen na region daspërchila, ël Piemont a l'era la pi granda region d'Italia, e a blagava na surfassa 'd 28662 km2. Ël Piemont a l'é grand parèj përchè a l'é 'l relit aministrativ dël tòch continental e cisalpin dl'originari regn dij Savòja. A l'é na region motivà da l'andiura dla stòria pi che da colacassìa n'àutra càusa.
La Valdosta a l'é dëstacasse dal Piemont dël 1946, për rësponde a le pression dla Fransa ch'a ciamava «le rattachement total à la France» dla part patoesanta 'd Piemont (Memorandum d'Algeri dël 1943). An realtà a son stàit ij montagnard mijem ch'a l'han preferì sté an Italia. Cola sernìa a l'é pa ch'a l'ha salvà 'j patoé ch'a son restà an Italia, ma a l'ha daje na gionta dë speransa d'almen vint agn. L'Italia a l'é n'ëstat sentral, ma dcò an sòn a l'é na còpia sbiavà dla Fransa.
Për càusa dle pretèise fransèise dij quatr agn ch'a van dal 43 al 47, an Valdosta a l'han pa protegiù 'l patoé dël pòst, ma 'l fransèis ëd Paris. Ancor ancheuj an Valdosta a-i é 'n bland bilenghism tra italian e fransèis, ma a la fin dla fera l'italian a l'é motobin pi parlà. Ës regim ëd tua as peul nen modifichélo, përchè ch'a l'é coartà da 'n tratà antërnassional ch'a armonta a coj agn-là.
Con o sensa la Valdosta, ël Piemont a resta na region larga, con d'àutre sot-region pi compate e d'àutre pi fragmentà, e cascun-a 'd cole-sì a l'é gropà a soa colocassion particolar, e a sò vzinà. A manco pa 'd tendense lenghìstiche e colturaj ch'a pijo andrinta la pipart ëd le comunità ch'a fan su la region, ma a venta pensé che tute le vòte a-i é d'ecession. Sossì a-i càpita përchè ch'ël Piemont a l'é 'n gròss ëstofor, ch'as peul trové andrinta numros dialèt ch'a son part ëd 6 tipo lenghìstich diferent, e a sòn a venta gionté ancor la lenga ofissial italian-a e la lenga fransèisa ch'a l'é protegiùa cme lenga stòrica dij cult vaudèis.
Ël germànich valisan
Ël tipo ch'a l'é pi belfé arcognòsse a l'é 'l germànich valisan, parlà daj colonisor ësvìsser ch'a l'han fondà dij vilar an Valsesia e an Òssola, smensanda daj sécoj ëd mes. Ël valisan a arzist ant la memòria 'd certi abitant mach ant ij borgh d'Alagna Valsesia (Im Land), Rimela (Remmalju), Macugnaga (Z'Makanaa) e Formassa (Pomatt). A l'é na lenga motobin dëbbola, che dsà dj'Alp a l'ha përdù vàira consistensa numèrica e a l'é fragmentàsse për mincadun borgh. Sossì a l'é capità a darmage 'd soa amportansa stòrica, ëd sò caràter conservativ e antëressant, pi svìsser ëd colcassìa svìsser dë Svissra.
Le lenghe romanze
Dëspeui a-i é le lenghe romanze, ch'a son tute saldà tra 'd lor, e donca la dëssernìa a l'é 'n gramissel. Soens as dà tròpa amportansa ai finagi polìtich ëstòrich, parèj dle dòire e dj'arten naturaj, përchè an efet tuit a l'han semper comunicà con sòj vzin, e a la fin, ëdcò ant ij pòst andoa a-i mancava 'n dialèt ëd transission, con ël temp a l'é formàsse, e mach da ràir a l'é stàit surbì torna ant un blòch ëd parlé definì e compat.
Turin e 'l Piemont pròpi
Ël piemont a l'ha fissà soa capital ant un temp pa tròp antich. An efèt Turin a l'é vnù 'l sènter pi amportant ëd Piemont mach dal Sécol XVI. Doant ëd col temp Cher, Ast, Salusse, Casà, Ivrèja, Pinareul e Vërsèj a l'avìo dimostrà n'amportansa parija 'd cola 'd Turin, e soens vàire superiora, për podèj ëd sò vësco, ëd soa polìtica e 'd soa conomìa. Dzortut Ast a l'era la Fiorensa 'd Piemont: stra-sgnora, con na tor a pr'un banché, con na class ëd capitan duverta al mond dij comersi, ma pòch votà a la bin comun-a. Sòj nòbij, merzù dla class dij mërcandé e nen da cola dij sivalié, a son pa mai stàit bon dë smorté le discòrdie interiore, fin-a ch'a son lassàsse surpassé da 'd sità pi stàbij.
Con ël temp Turin a l'é alvàsse an sj'àutre sità nen mach ëd la region, ma dl'Italia antrèja. Na bon-a comparision a resta cola tra Turin e Berlin: dle sità unificatris e perifériche ant l'istess temp, pa le pi sgnore, pa l'é pi savante, ma le pi armà, le pi an linia, le pi dësgagià për strenze e rompe le lijanse con tuit coj ch'a dasìo la possibilità 'd traté (ëd manera pi o men lécita). Ël Ducà 'd Savòja a l'era chërsù përparèj përchè che l'alternativa a l'era 'd furnì pèj dla Bretagna.
Piemont, Savòja e Nissa a son restà lijà për vàire temp, Nissa a l'é stàita bindà al Piemont për anviron 500 agn, dal 1388 al 1860, damentré che la Valdsusa e Turin a son stàit lijà sensa antërossion a la Savòja për pi che 800 agn, fin-a dal 1045. Ne disìa sël ducà 'd Savòja: savojard cassarin, piemontèis paisanòt e nissard brav pescor. Ës tërsèt eterogen, na cita coalission ëd dzorvivù dla Fransa, a l'ha fàit fruté soe vistose diferense interiore. Forse ch'a sia stàita franch costa complessità, tramblanta an sij mont pi àut d'Euròpa, ch'a l'ha përmëttù a ës Ducà, peui Regn, ëd resté 'l sol ëstat italian/fransèis indipendent fin-a l'età contemporania.
A l'é stàita n'indipendensa che për mantnisse a l'ha dovù norìsse d'anession, prinsipalment contra 'l Ducà 'd Milan, e d'atach farì contra la Repùblica 'd Génoa, arzolvù ëd manera 'n pòch covarda apress ël Congress ëd Viena.
Turin donca a l'é stàit capital dle lande le pi varie, tanme ch'a l'ero vari ij domign dij savojard, smensà an Morian-a e finì a Addis-Abeba.
Ij sìmboj dël podèj ëd Turin al dì d'ancheuj a resto mach com ëd vestige dël passà, ma la sità a l'é vnùa na metròpoj, ch'a l'é arfàsse dla përdùa d'amportansa polìtica con na conomìa amponenta, la tersa d'Italia apress Milan e Roma. Për costa rason ël dantorn a l'ha pa chità d'andéje d'apress: tute le valade, dont la Valdosta, e la Provinsa 'd Coni, ëd Bièla, ëd Versej, e l'area 'd brich Langhe-Roé e Monfrà a van a Turin për l'università, ël travaj, la giustissia, e a son sensa 'd dùbit la greuja dura 'd Piemont ëdcò da la mira coltural e lenghìstica, combin che ant le valade ossidentaj ël tipo lenghìstich piemontèis a l'é adotà pr'ansëssità, e 'l tipo local a l'é 'n patoé 'd such transalpin, o an tuit ij cas a l'é 'n parlé 'd transission con le lenghe dlà dj'Alp.
An tuit ij cas la zòna ch'a va dapress a Turin a parla dcò piemontèis. La presensa 'd patoé o 'd dialèt locaj diferent dal piemontèis comun a l'é nen an conflit con lë spantiament dël piemontèis comun, nì 'l piemontèis comun a l'ha portà la dësparìa dël dialèt local, gavà 'n cit nùmer ëd cas motobin vzin a la conurbassion turinèisa. Ël piemontèis ëd koiné (dal grech "lenga comun-a"), a l'é comprèis da la pipart dij piemontèis, e a l'é adotà da vàire përson-e com "arferiment" ant ël parlé e ant la literatura an lenga regional, e a l'é dcò dovrà daj montagnard patoesant ch'a l'han dij contat con la pian-a. Costa realtà lenghìstica i podoma ciaméla "piemontofonìa". A-i é dëlcò dle zòne dël Piemont aministrativ ch'a son pa stàite amplicà ant la piemontofonìa.
Con o sensa la Valdosta, ël Piemont a resta na region larga, con d'àutre sot-region pi compate e d'àutre pi fragmentà, e cascun-a 'd cole-sì a l'é gropà a soa colocassion particolar, e a sò vzinà. A manco pa 'd tendense lenghìstiche e colturaj ch'a pijo andrinta la pipart ëd le comunità ch'a fan su la region, ma a venta pensé che tute le vòte a-i é d'ecession. Sossì a-i càpita përchè ch'ël Piemont a l'é 'n gròss ëstofor, ch'as peul trové andrinta numros dialèt ch'a son part ëd 6 tipo lenghìstich diferent, e a sòn a venta gionté ancor la lenga ofissial italian-a e la lenga fransèisa ch'a l'é protegiùa cme lenga stòrica dij cult vaudèis.
Ël germànich valisan
Ël tipo ch'a l'é pi belfé arcognòsse a l'é 'l germànich valisan, parlà daj colonisor ësvìsser ch'a l'han fondà dij vilar an Valsesia e an Òssola, smensanda daj sécoj ëd mes. Ël valisan a arzist ant la memòria 'd certi abitant mach ant ij borgh d'Alagna Valsesia (Im Land), Rimela (Remmalju), Macugnaga (Z'Makanaa) e Formassa (Pomatt). A l'é na lenga motobin dëbbola, che dsà dj'Alp a l'ha përdù vàira consistensa numèrica e a l'é fragmentàsse për mincadun borgh. Sossì a l'é capità a darmage 'd soa amportansa stòrica, ëd sò caràter conservativ e antëressant, pi svìsser ëd colcassìa svìsser dë Svissra.
Le lenghe romanze
Dëspeui a-i é le lenghe romanze, ch'a son tute saldà tra 'd lor, e donca la dëssernìa a l'é 'n gramissel. Soens as dà tròpa amportansa ai finagi polìtich ëstòrich, parèj dle dòire e dj'arten naturaj, përchè an efet tuit a l'han semper comunicà con sòj vzin, e a la fin, ëdcò ant ij pòst andoa a-i mancava 'n dialèt ëd transission, con ël temp a l'é formàsse, e mach da ràir a l'é stàit surbì torna ant un blòch ëd parlé definì e compat.
Turin e 'l Piemont pròpi
Ël piemont a l'ha fissà soa capital ant un temp pa tròp antich. An efèt Turin a l'é vnù 'l sènter pi amportant ëd Piemont mach dal Sécol XVI. Doant ëd col temp Cher, Ast, Salusse, Casà, Ivrèja, Pinareul e Vërsèj a l'avìo dimostrà n'amportansa parija 'd cola 'd Turin, e soens vàire superiora, për podèj ëd sò vësco, ëd soa polìtica e 'd soa conomìa. Dzortut Ast a l'era la Fiorensa 'd Piemont: stra-sgnora, con na tor a pr'un banché, con na class ëd capitan duverta al mond dij comersi, ma pòch votà a la bin comun-a. Sòj nòbij, merzù dla class dij mërcandé e nen da cola dij sivalié, a son pa mai stàit bon dë smorté le discòrdie interiore, fin-a ch'a son lassàsse surpassé da 'd sità pi stàbij.
Con ël temp Turin a l'é alvàsse an sj'àutre sità nen mach ëd la region, ma dl'Italia antrèja. Na bon-a comparision a resta cola tra Turin e Berlin: dle sità unificatris e perifériche ant l'istess temp, pa le pi sgnore, pa l'é pi savante, ma le pi armà, le pi an linia, le pi dësgagià për strenze e rompe le lijanse con tuit coj ch'a dasìo la possibilità 'd traté (ëd manera pi o men lécita). Ël Ducà 'd Savòja a l'era chërsù përparèj përchè che l'alternativa a l'era 'd furnì pèj dla Bretagna.
Piemont, Savòja e Nissa a son restà lijà për vàire temp, Nissa a l'é stàita bindà al Piemont për anviron 500 agn, dal 1388 al 1860, damentré che la Valdsusa e Turin a son stàit lijà sensa antërossion a la Savòja për pi che 800 agn, fin-a dal 1045. Ne disìa sël ducà 'd Savòja: savojard cassarin, piemontèis paisanòt e nissard brav pescor. Ës tërsèt eterogen, na cita coalission ëd dzorvivù dla Fransa, a l'ha fàit fruté soe vistose diferense interiore. Forse ch'a sia stàita franch costa complessità, tramblanta an sij mont pi àut d'Euròpa, ch'a l'ha përmëttù a ës Ducà, peui Regn, ëd resté 'l sol ëstat italian/fransèis indipendent fin-a l'età contemporania.
A l'é stàita n'indipendensa che për mantnisse a l'ha dovù norìsse d'anession, prinsipalment contra 'l Ducà 'd Milan, e d'atach farì contra la Repùblica 'd Génoa, arzolvù ëd manera 'n pòch covarda apress ël Congress ëd Viena.
Turin donca a l'é stàit capital dle lande le pi varie, tanme ch'a l'ero vari ij domign dij savojard, smensà an Morian-a e finì a Addis-Abeba.
Ij sìmboj dël podèj ëd Turin al dì d'ancheuj a resto mach com ëd vestige dël passà, ma la sità a l'é vnùa na metròpoj, ch'a l'é arfàsse dla përdùa d'amportansa polìtica con na conomìa amponenta, la tersa d'Italia apress Milan e Roma. Për costa rason ël dantorn a l'ha pa chità d'andéje d'apress: tute le valade, dont la Valdosta, e la Provinsa 'd Coni, ëd Bièla, ëd Versej, e l'area 'd brich Langhe-Roé e Monfrà a van a Turin për l'università, ël travaj, la giustissia, e a son sensa 'd dùbit la greuja dura 'd Piemont ëdcò da la mira coltural e lenghìstica, combin che ant le valade ossidentaj ël tipo lenghìstich piemontèis a l'é adotà pr'ansëssità, e 'l tipo local a l'é 'n patoé 'd such transalpin, o an tuit ij cas a l'é 'n parlé 'd transission con le lenghe dlà dj'Alp.
An tuit ij cas la zòna ch'a va dapress a Turin a parla dcò piemontèis. La presensa 'd patoé o 'd dialèt locaj diferent dal piemontèis comun a l'é nen an conflit con lë spantiament dël piemontèis comun, nì 'l piemontèis comun a l'ha portà la dësparìa dël dialèt local, gavà 'n cit nùmer ëd cas motobin vzin a la conurbassion turinèisa. Ël piemontèis ëd koiné (dal grech "lenga comun-a"), a l'é comprèis da la pipart dij piemontèis, e a l'é adotà da vàire përson-e com "arferiment" ant ël parlé e ant la literatura an lenga regional, e a l'é dcò dovrà daj montagnard patoesant ch'a l'han dij contat con la pian-a. Costa realtà lenghìstica i podoma ciaméla "piemontofonìa". A-i é dëlcò dle zòne dël Piemont aministrativ ch'a son pa stàite amplicà ant la piemontofonìa.
1 – Ël palass regi ëd Turin. Turin a l'é stàit sèj dla monarchìa dij Savòja dal 1563 al 1864. La Region Piemont a l'é 'l relit aministrativ dël regn dij Savòja.
Ij canton ch'a parlo lombard
Le provinse 'd Noara e dël Verban a son motobin vzin-e a Milan, e lijà a Milan, e për costa rason ël dialèt ch'as parla belelì a l'é 'd tipo lombard, e dcò 'j cognòm, le tradission, ij topònim e 'j monument, combin ch'a resto tìpich dël nòrd-Italia e donca a son motobin smijant a coj piemontèis, a l'han dle trace lombarde ch'as peul pa neghéje. An particolar pi ch'un a së vzin-a al Tesin e al Verban, pi che 'd piemontèis a-i resta pa nen, gavà l'aministrassion e le comunanse "galitàliche".
Coste zòne a rintro ant ël Piemont aministrativ për càusa dla Guèra 'd Sucession Polonèisa (1733-1738), andoa Carl Emanuel III ëd Savòja a l'ha partissipà com alijà dij franch-ëspagneuj, e a l'é stàit bon dë s-cianché ës tòch ëd landa lombarda che a l'era ant le man dj'Austrìach.
Ël vej nòm ch'as dasìa dël Setsent a le provinse 'd Noara e Verban dël dì d'ancheuj, ansema la Lomlin-a che a col temp-là a l'era dcò 'n tòch ëd tèra savojarda, a l'era "Lombardìa Savojarda", spartìa arlongh ël cors ëd Tesin da la "Lombardìa Austrìaca", ma ch'as dëssernìa dal Piemont pròpi e dal Monfrà.
A-i é dcò 'n cantonin aranda Tortòn-a (an provinsa 'd Lissandria) anté ch'as parla na varietà lombarda dla bassa.
Le provinse 'd Noara e dël Verban a son motobin vzin-e a Milan, e lijà a Milan, e për costa rason ël dialèt ch'as parla belelì a l'é 'd tipo lombard, e dcò 'j cognòm, le tradission, ij topònim e 'j monument, combin ch'a resto tìpich dël nòrd-Italia e donca a son motobin smijant a coj piemontèis, a l'han dle trace lombarde ch'as peul pa neghéje. An particolar pi ch'un a së vzin-a al Tesin e al Verban, pi che 'd piemontèis a-i resta pa nen, gavà l'aministrassion e le comunanse "galitàliche".
Coste zòne a rintro ant ël Piemont aministrativ për càusa dla Guèra 'd Sucession Polonèisa (1733-1738), andoa Carl Emanuel III ëd Savòja a l'ha partissipà com alijà dij franch-ëspagneuj, e a l'é stàit bon dë s-cianché ës tòch ëd landa lombarda che a l'era ant le man dj'Austrìach.
Ël vej nòm ch'as dasìa dël Setsent a le provinse 'd Noara e Verban dël dì d'ancheuj, ansema la Lomlin-a che a col temp-là a l'era dcò 'n tòch ëd tèra savojarda, a l'era "Lombardìa Savojarda", spartìa arlongh ël cors ëd Tesin da la "Lombardìa Austrìaca", ma ch'as dëssernìa dal Piemont pròpi e dal Monfrà.
A-i é dcò 'n cantonin aranda Tortòn-a (an provinsa 'd Lissandria) anté ch'as parla na varietà lombarda dla bassa.
2 – Sènter stòrich dël Domm, capleu dl'Òssola, un canton ëd parlé lombard. Sta region dl'estrem nòrd-est a l'é stàit part për vàire sécoj dël Ducà 'd Milan, e pr'ëd rason geogràfiche a l'ha tavòta avù 'd comunicassion ràire con la resta 'd Piemont, combin ch'an é 'n canton dal 1743.
2 – Sènter stòrich dël Domm, capleu dl'Òssola, un canton ëd parlé lombard. Sta region dl'estrem nòrd-est a l'é stàit part për vàire sécoj dël Ducà 'd Milan, e pr'ëd rason geogràfiche a l'ha tavòta avù 'd comunicassion ràire con la resta 'd Piemont, combin ch'an é 'n canton dal 1743.
Ij canton ch'a parlo ligurin
Antramentre che an sij canton ch'a parlo lombard as peul dì che "a l'han pa vagnàje con le ninsòle", as peul nen dì autërtant pr'ij cantonin ch'a parlo ligurin: a l'estrem sud-est a-i é la sità 'd Neuve, la Valscrivia e la Valborbaja, ch'a son ëd ciàira apartenensa genoèisa. Ste zòne a son stàite pijà andrinta la provinsa 'd Lissandria (Piemont) dal ministr dj'afé interior Urbano Rattazzi (Urban Ratass), atò 'n decret dël 1859.
Urban Ratass a l'era 'n ministr nà ant la sità 'd Lissandria ch'a vorìa che sò partì a vagnèissa ant sò colegi eletoral. Dagià che la Liguria a votava sò partì ëd manera massiva, Ratass a l'ha decretà che tuit ij pais ligurin dsà dj'Apnin a passèisso da la Provinsa 'd Génoa a la provinsa 'd Lissandria. An realtà cole comun-e a son ancor ancheuj gropà a Génoa për soa stòria, soe tradission e soa lenga, e sòn a l'é evident s'as bèica la distansa geogràfica da Génoa.
L'Oltragiov ligurin a l'é stàit controlà da Génoa ëd manera direta o travers dij sor feodaj, e coste tère a dasìo dël forment a la granda sità portual, ch'a l'é batìa ant un pòst ert, e con scarse giornà da slòira. Ma Génoa a pijava tant ëd sò forment ëdcò via nav da la Sicilia e da d'àutre region mediteranie, e l'Oltragiov a l'era dzortut na teraferma për la dësfèisa dla sità, e a l'é ancor ancheuj tut pien ëd castej e fòrt genoèis.
A l'é part ëd Piemont ëdcò 'n cantonin ëd lenga ligurin-a a sud ëd la Provinsa 'd Coni, ant l'Àuta Valtani, ma costì a l'é gropà al Piemont da pi 'd temp, për la stòria dël féod local.
3 – Castel ëd Casaezzo, ant l'Oltragiov ligurin: ant ës canton a-i é vàire castej e fòrt genoèis, a l'era na teraferma echipagià për la dësfèisa dla Repùblica marinara.
3 – Castel ëd Casaezzo, ant l'Oltragiov ligurin: ant ës canton a-i é vàire castej e fòrt genoèis, a l'era na teraferma echipagià për la dësfèisa dla Repùblica marinara.
Simon ëd Minchèin-a