Vàire ch'a l'é malfé protege
La stòira, la conomìa, la geografa e le distanse liniar tra 'j capleu, la polìtica, le smijanse colturaj, le lenghe saldà antra 'd lor a son tute 'd còse ch'as gionto un-a ansima l'àutra, e a l'é tut un garboj.
A l'é capitàie già vàire vire che costa situassion garbojà a ven semplificà da dij cert trocion.
Tutun, për lor ch'a veulo rasoné, la presensa 'd tante lenghe e dialèt an Piemont a la fin dla fera a l'é mai stàita 'n problema, nì na fota, dagià che l'identificassion lògica tra lenga e etnìa a l'é na faussificassion. A venta capì bin che a l'é nen vera che a 1 lenga a-j corëspond 1 etnìa. Capì sossì, a l'é ciàir vàire ch'a l'é farìa la contraposission dij dialèt fòra dla dialetologìa comparativa.
An dzorpì, da na mira ideal, a sarìa pro bel figurésse l'esistensa 'd na region multilenga, e a sarìa bel se ant la fàuda dla region Piemont as podèissa parlé liberament ëd protession lenghìstica con ëd rigor e d'egualità. Ant un mond ideal, n'ent regional a servìria dcò e dzortut për sòn. Ma belavans a l'é nen parèj, për tante càuse.
Ant l'at ëd la tua lenghìstica, l'Ëstat italian a ampon un tratament discriminant pr'ij patoé dle valade e 'l germànich valisan, rispet al lombard, al ligurin e al piemontèis.
La stòira, la conomìa, la geografa e le distanse liniar tra 'j capleu, la polìtica, le smijanse colturaj, le lenghe saldà antra 'd lor a son tute 'd còse ch'as gionto un-a ansima l'àutra, e a l'é tut un garboj.
A l'é capitàie già vàire vire che costa situassion garbojà a ven semplificà da dij cert trocion.
Tutun, për lor ch'a veulo rasoné, la presensa 'd tante lenghe e dialèt an Piemont a la fin dla fera a l'é mai stàita 'n problema, nì na fota, dagià che l'identificassion lògica tra lenga e etnìa a l'é na faussificassion. A venta capì bin che a l'é nen vera che a 1 lenga a-j corëspond 1 etnìa. Capì sossì, a l'é ciàir vàire ch'a l'é farìa la contraposission dij dialèt fòra dla dialetologìa comparativa.
An dzorpì, da na mira ideal, a sarìa pro bel figurésse l'esistensa 'd na region multilenga, e a sarìa bel se ant la fàuda dla region Piemont as podèissa parlé liberament ëd protession lenghìstica con ëd rigor e d'egualità. Ant un mond ideal, n'ent regional a servìria dcò e dzortut për sòn. Ma belavans a l'é nen parèj, për tante càuse.
Ant l'at ëd la tua lenghìstica, l'Ëstat italian a ampon un tratament discriminant pr'ij patoé dle valade e 'l germànich valisan, rispet al lombard, al ligurin e al piemontèis.
J'arten stataj e acadèmich
Ant la costitussion italian-a a-i é n'artìcol, ël nùmer 6 ch'a dis « La Repùblica a protegg le minoranse lenghìstiche con dle nòrme apòsta ». Le lej nassionaj dl'Ëstat italian, ch'a l'han ël but d'assiguré l'ansidita "Magioransa lenghìstica nassional", valadì rende l'italian na lenga da 60 milion ëd parlant a darmagi d'almen àutre eut lenghe, a l'han fàit dle diferense tra certe lenghe e certe d'àutre.
An Piemont a-i é 'd lenghe ch'a son tavòta stàite cite, parèj dël provensal cisalpin e certi patoé savojard o con dle noanse valdostan-e, oltra l'alman dle pcite colònie valisan-e. Conforma l'Ëstat italian coste lenghe a l'ero assé dëbboj e perifériche pr'esse protegiùe sensa 'd problema për l'unità nassional.
Le lenghe dij senter pi grand (ël piemontèis a Turin, ël lombard a Milan, ël venessian a Venessia, ël napolitan a Nàpoli), combin ch'a son arcognossùe daj lenghista antërnassionaj e da l'UNESCO, a son pa arcognossùe com ëd lenghe da l'Ëstat italian. Ant ij fàit a son tute gnorà con costa definission da cicanèire: «dialèt romanz ch'as arcognòsso ant l'italian toscan».
L'Italia a veul nen amëtte che dle sità stratégiche për l'Ëstat a parlo 'd lenghe distinte da l'italian, e costa a l'é na sernìa polìtica. Ma l'onta pi granda a l'é gnanca costa, përchè ch'l'Ëstat italian a fà mach lòn ch'a-j antëressa a chiel... l'onta pi granda a l'é cola dj'academie 'd lenghìstica. Ij professor universwitari italian as adato a lòn ch'a dis l'Avocatura dl'Ëstat ansima le lenghe parlà an Italia, tratant ch'a dovrìa esse l'ancontrari: a dovrìa esse l'Avocatura dl'Ëstat ch'as adata a lòn ch'a diso j'Academie 'd Lenghìstica.
Ant la costitussion italian-a a-i é n'artìcol, ël nùmer 6 ch'a dis « La Repùblica a protegg le minoranse lenghìstiche con dle nòrme apòsta ». Le lej nassionaj dl'Ëstat italian, ch'a l'han ël but d'assiguré l'ansidita "Magioransa lenghìstica nassional", valadì rende l'italian na lenga da 60 milion ëd parlant a darmagi d'almen àutre eut lenghe, a l'han fàit dle diferense tra certe lenghe e certe d'àutre.
An Piemont a-i é 'd lenghe ch'a son tavòta stàite cite, parèj dël provensal cisalpin e certi patoé savojard o con dle noanse valdostan-e, oltra l'alman dle pcite colònie valisan-e. Conforma l'Ëstat italian coste lenghe a l'ero assé dëbboj e perifériche pr'esse protegiùe sensa 'd problema për l'unità nassional.
Le lenghe dij senter pi grand (ël piemontèis a Turin, ël lombard a Milan, ël venessian a Venessia, ël napolitan a Nàpoli), combin ch'a son arcognossùe daj lenghista antërnassionaj e da l'UNESCO, a son pa arcognossùe com ëd lenghe da l'Ëstat italian. Ant ij fàit a son tute gnorà con costa definission da cicanèire: «dialèt romanz ch'as arcognòsso ant l'italian toscan».
L'Italia a veul nen amëtte che dle sità stratégiche për l'Ëstat a parlo 'd lenghe distinte da l'italian, e costa a l'é na sernìa polìtica. Ma l'onta pi granda a l'é gnanca costa, përchè ch'l'Ëstat italian a fà mach lòn ch'a-j antëressa a chiel... l'onta pi granda a l'é cola dj'academie 'd lenghìstica. Ij professor universwitari italian as adato a lòn ch'a dis l'Avocatura dl'Ëstat ansima le lenghe parlà an Italia, tratant ch'a dovrìa esse l'ancontrari: a dovrìa esse l'Avocatura dl'Ëstat ch'as adata a lòn ch'a diso j'Academie 'd Lenghìstica.
4 – Ël Priorà 'd Sant Ors a Aosta. La Valdosta a l'é stàita part ëd Piemont fin-a 'l 1947, quand, për pression fransèisa, a l'han creà 'l bilenghism italian-fransèis.
La lèj 482/99 an Piemont
Dagià che j'università italian-e 'd dialetologìa a son angagià ant l'ëstudi dle lenghe dl'Àfrica ma pa nen ëd cole 'd sò istess Pais, a-i é pa 'd carte lenghìstiche dissegnà ant j'università. La realtà a l'é mai ilustrà, përchè ij dissegna a lasso comprende tut da bin ëdcò ai pòvr diav, e a giutrìo a protege 'j patrimòni lenghìstich.
Donca la lej 482 dël 1999, ch'a amplicava giusta mach le lenghe pi 'd brua tra cole ch'as mèirito la tua, a l'ha disponù che l'arcognossiment dle minoranse lenghìstiche a capitèissa travers l'autodiciarassion ëd cascun-a comun-a antëressà.
Alora dapòst che 'l piemontèis a godìa 'd gnun-a tua, pendent ël 1999 vàire comun-e confinante con cole patoesante, ma ch'a parlo sensa 'd dùbit piemontèis, a son sfrosàsse provensaj o savojarde, pr'otnì quei sòld për protege sò parlé. Dij lenghista a son arbelasse a costa faussificassion, dagià ch'as protegìo dij dialèt provensaj e franch-provensaj an dij pòst anté ch'a son mai stàit parlà. Ma la lej 482 dël 1999 a prevejìa pa 'l contròl dij lenghista ansima lòn ch'a l'era an camin ëd fésse.
Da j'ëstudi lenghìstich a l'era ciàir già dnans dël 1999 che an Piemont a-i ero 47 comun-e con dij patoé fòrt (visadì tutafàit diferent dal piemontèis), 30 comun-e con dij patoé 'd transission con ël piemontèis, 8 comun-e ch'a parlo na sòrt ëd piemontèis con quei paròla tìpica dij patoé, e an fin 2 comun-e (Limone Vernant) ch'a parlo 'n dialèt con dij trat alpin, gropà dcò al kyé (un cit dialèt arcàich dij mont dël Mondvì), ëd sigura diferent dal piemontèis, ma ch'a presenta dij trat originaj ch'as peul diciaréje "ocitan" mach con tanta fantasìa.
An tuit ij cas, considëranda tute ste comun-e meiritèivoj ëd protession, as riva a 'n total d'88 comun-e e 55476 ressident anagràfich, dont vàire 'd lor a vivo pa ant le borgià alpin-e tut l'ann, o pa tuit a parlo 'l patoé local.
Ma considëranda tute le comune-d la pian-a o dla bassa val ch'a son diciarasse patoesante sensa ch'al j'ero, ij numer a së straviro: 170 comun-e për 303390 ressident anagràfich! An pràtica na provinsa. E la rason ëd costa manipolassion a l'é che 'j sòld a son erogà conforma la popolassion amplicà ant la protession, e tiranda andrinta 'n cit senter ëd 7360 abitant pèj 'd Droné as peul ciapé da l'ëstat 16 vire lòn ch'as ciapa da 'n ver pais patoesant pèj 'd San-Damian-ëd-Màira, che belavans a conta mach 460 abitant.
Tut sòn as peul përchè ch'la lèj a coarta pa a mostré 'l patoé, tant che 'j sòld –ben scars- ch'a son stàit erogà fin-a dess a l'han spendùje për fé 'd folclor, për distribuì 'd drapò 'd Tolosa e për fé su 'd sit fiamengh e inùtij. Le società ch'a l'han pijà coj sòld an pràtica a son dij grop gestì da 'd famije (Chambra d'Òc, Espaci Occitan e pòche d'àutre), che 'd sòlit a-j spendo për paghé 'j sonador ëd viola dij bòrgno a le feste dël pais. Ma an sj'atività motobin discutìbij e pòch vajante che j'associassion ocitaniste a men-o fòrt ant le valade piemontèise as peul scrive n'artìcol apart.
Dagià che j'università italian-e 'd dialetologìa a son angagià ant l'ëstudi dle lenghe dl'Àfrica ma pa nen ëd cole 'd sò istess Pais, a-i é pa 'd carte lenghìstiche dissegnà ant j'università. La realtà a l'é mai ilustrà, përchè ij dissegna a lasso comprende tut da bin ëdcò ai pòvr diav, e a giutrìo a protege 'j patrimòni lenghìstich.
Donca la lej 482 dël 1999, ch'a amplicava giusta mach le lenghe pi 'd brua tra cole ch'as mèirito la tua, a l'ha disponù che l'arcognossiment dle minoranse lenghìstiche a capitèissa travers l'autodiciarassion ëd cascun-a comun-a antëressà.
Alora dapòst che 'l piemontèis a godìa 'd gnun-a tua, pendent ël 1999 vàire comun-e confinante con cole patoesante, ma ch'a parlo sensa 'd dùbit piemontèis, a son sfrosàsse provensaj o savojarde, pr'otnì quei sòld për protege sò parlé. Dij lenghista a son arbelasse a costa faussificassion, dagià ch'as protegìo dij dialèt provensaj e franch-provensaj an dij pòst anté ch'a son mai stàit parlà. Ma la lej 482 dël 1999 a prevejìa pa 'l contròl dij lenghista ansima lòn ch'a l'era an camin ëd fésse.
Da j'ëstudi lenghìstich a l'era ciàir già dnans dël 1999 che an Piemont a-i ero 47 comun-e con dij patoé fòrt (visadì tutafàit diferent dal piemontèis), 30 comun-e con dij patoé 'd transission con ël piemontèis, 8 comun-e ch'a parlo na sòrt ëd piemontèis con quei paròla tìpica dij patoé, e an fin 2 comun-e (Limone Vernant) ch'a parlo 'n dialèt con dij trat alpin, gropà dcò al kyé (un cit dialèt arcàich dij mont dël Mondvì), ëd sigura diferent dal piemontèis, ma ch'a presenta dij trat originaj ch'as peul diciaréje "ocitan" mach con tanta fantasìa.
An tuit ij cas, considëranda tute ste comun-e meiritèivoj ëd protession, as riva a 'n total d'88 comun-e e 55476 ressident anagràfich, dont vàire 'd lor a vivo pa ant le borgià alpin-e tut l'ann, o pa tuit a parlo 'l patoé local.
Ma considëranda tute le comune-d la pian-a o dla bassa val ch'a son diciarasse patoesante sensa ch'al j'ero, ij numer a së straviro: 170 comun-e për 303390 ressident anagràfich! An pràtica na provinsa. E la rason ëd costa manipolassion a l'é che 'j sòld a son erogà conforma la popolassion amplicà ant la protession, e tiranda andrinta 'n cit senter ëd 7360 abitant pèj 'd Droné as peul ciapé da l'ëstat 16 vire lòn ch'as ciapa da 'n ver pais patoesant pèj 'd San-Damian-ëd-Màira, che belavans a conta mach 460 abitant.
Tut sòn as peul përchè ch'la lèj a coarta pa a mostré 'l patoé, tant che 'j sòld –ben scars- ch'a son stàit erogà fin-a dess a l'han spendùje për fé 'd folclor, për distribuì 'd drapò 'd Tolosa e për fé su 'd sit fiamengh e inùtij. Le società ch'a l'han pijà coj sòld an pràtica a son dij grop gestì da 'd famije (Chambra d'Òc, Espaci Occitan e pòche d'àutre), che 'd sòlit a-j spendo për paghé 'j sonador ëd viola dij bòrgno a le feste dël pais. Ma an sj'atività motobin discutìbij e pòch vajante che j'associassion ocitaniste a men-o fòrt ant le valade piemontèise as peul scrive n'artìcol apart.
5 – La Sacra 'd Montsarà al Borgh-San-Dalmass. Ël Borgh-San-Dalmass con 12600 abitant a l'é 'l pi grand tra 'j pais che a son sensa 'd dùbit ëd parlé piemontèis, ma ch'a son diciarasse "ocitan" pr'otnì ij finansiament dla lej 482/99.
5 – La Sacra 'd Montsarà al Borgh-San-Dalmass. Ël Borgh-San-Dalmass con 12600 abitant a l'é 'l pi grand tra 'j pais che a son sensa 'd dùbit ëd parlé piemontèis, ma ch'a son diciarasse "ocitan" pr'otnì ij finansiament dla lej 482/99.
Ël tentativ d'anserì 'l piemontèis ant la lej 482/99
Anserì le lenghe ant la lej 482 a l'é nen na còsa ch'a peul féla la region, ma a l'ha da féla l'ëstat sentral. Ël Piemont ant ij fàit a peul pa ofissialisé 'l piemontèis se l'ëstat a-j lo proibiss, nì a peul arcognòsse 'l lombard e 'l ligurin, dagià ch'a son arcognossù gnanca an Lombardìa e an Liguria. Dal livel regional as peul gnanca corege le trovade cioche dla lej 482.
Donca 'l tentativ (falì) che la Region a l'ha sercà dë mné fòrt a l'é stàit ponté al mìnim con la speransa 'd përsoade l'Ëstat. E parèj a l'é sercàsse 'd protege con ël nòm ëd «piemontèis» cola fëtta 'd parlé copà tra 'l lìmit dij parlé protegiù da la 482 e 'l finagi aministrativ dla region Piemont. Apress ël 2009 a l'é costituìsse 'l Comità Piemont-482, për fé rintré 'l piemontèis tra le lenghe protegiùe, ma l'inissiativa a l'é smortàsse.
An tuit ij cas la forma che 'l piemontèis a l'avrìa avù s'a podìa rintré ant la lej 482 a sarìa stàit tuta sghià a est.
Da na banda a sarìo restà sota 'l nòm d'«ocitan» e «franch-provensa» 81 comun-e piemontèise, për 248000 ressident anagràfich, con d'àute përsentuaj ëd parlant piemontèis, con dij cò dl'80% (Rapòrt IRES 2007), dont vàira gent giovna.
L'arfàita, tanme s'ij dialèt a fuisso na mërcansìa da scangésse, a sarìo finìe sota la tichëtta ëd «piemontèis 482» ij canton ligurin e lombard ant ij finagi aministrativ ëd Piemont. Donca ës «piemontèis» a l'avrìa vagnà 148 comun-e 'd parlé lombard con 503000 ressident anagràfich, 36 comun-e 'd parlé tortonèis (lombard ëd la bassa) për 61800 ressident anagràfich, e 51 comun-e 'd parlé ligurin për d'àutri 100200 ressident anagràfich.
Na vèira assurdità, ch'as n'ambat tutafàit ëd la realtà lenghìsticha, e për costa rason a l'avìra mai fonsionà at l'at pràtich dël contat con ij parlant, foravìa 'l cas ëd contéje su 'n patlon ëd busiarderìe. La darera gionta a sarìa stàit në sgiaflon al rigor dla dissiplin-a dialetològica, che d'àutërcant an Italia a l'é nen bon-a 'd serve e ghidé l'ativism, gavà dij quei cas pi ùnich che ràir, ch'i chitroma mai d'armersié.
An tuit ij cas ël «piemontèis 482» -tut sghià a est- combin ch'a rispeta nen la lenghìstica, a resta ancor ancheuj l'ipòtesi pi fàcil da fé, përchè a l'é cola ch'as adata pi bin ant l'ampian aministrativ e legislativ ch'a l'é vigent al dì d'ancheuj an Italia e an Piemont.
Alora i l'oma da ciamésse: élo dabon mach un seugn protege tuit ij ben lenghìstich ëd na region ëd na manera professiona, ciamande le ròbe con sò nòm, sensa d'énfasi e sensa 'd negassionism? Èla na gròssa arcesta cola 'd garantì la coretëssa sientìfica e la vajantisa dj'assion ëd protession?
Anserì le lenghe ant la lej 482 a l'é nen na còsa ch'a peul féla la region, ma a l'ha da féla l'ëstat sentral. Ël Piemont ant ij fàit a peul pa ofissialisé 'l piemontèis se l'ëstat a-j lo proibiss, nì a peul arcognòsse 'l lombard e 'l ligurin, dagià ch'a son arcognossù gnanca an Lombardìa e an Liguria. Dal livel regional as peul gnanca corege le trovade cioche dla lej 482.
Donca 'l tentativ (falì) che la Region a l'ha sercà dë mné fòrt a l'é stàit ponté al mìnim con la speransa 'd përsoade l'Ëstat. E parèj a l'é sercàsse 'd protege con ël nòm ëd «piemontèis» cola fëtta 'd parlé copà tra 'l lìmit dij parlé protegiù da la 482 e 'l finagi aministrativ dla region Piemont. Apress ël 2009 a l'é costituìsse 'l Comità Piemont-482, për fé rintré 'l piemontèis tra le lenghe protegiùe, ma l'inissiativa a l'é smortàsse.
An tuit ij cas la forma che 'l piemontèis a l'avrìa avù s'a podìa rintré ant la lej 482 a sarìa stàit tuta sghià a est.
Da na banda a sarìo restà sota 'l nòm d'«ocitan» e «franch-provensa» 81 comun-e piemontèise, për 248000 ressident anagràfich, con d'àute përsentuaj ëd parlant piemontèis, con dij cò dl'80% (Rapòrt IRES 2007), dont vàira gent giovna.
L'arfàita, tanme s'ij dialèt a fuisso na mërcansìa da scangésse, a sarìo finìe sota la tichëtta ëd «piemontèis 482» ij canton ligurin e lombard ant ij finagi aministrativ ëd Piemont. Donca ës «piemontèis» a l'avrìa vagnà 148 comun-e 'd parlé lombard con 503000 ressident anagràfich, 36 comun-e 'd parlé tortonèis (lombard ëd la bassa) për 61800 ressident anagràfich, e 51 comun-e 'd parlé ligurin për d'àutri 100200 ressident anagràfich.
Na vèira assurdità, ch'as n'ambat tutafàit ëd la realtà lenghìsticha, e për costa rason a l'avìra mai fonsionà at l'at pràtich dël contat con ij parlant, foravìa 'l cas ëd contéje su 'n patlon ëd busiarderìe. La darera gionta a sarìa stàit në sgiaflon al rigor dla dissiplin-a dialetològica, che d'àutërcant an Italia a l'é nen bon-a 'd serve e ghidé l'ativism, gavà dij quei cas pi ùnich che ràir, ch'i chitroma mai d'armersié.
An tuit ij cas ël «piemontèis 482» -tut sghià a est- combin ch'a rispeta nen la lenghìstica, a resta ancor ancheuj l'ipòtesi pi fàcil da fé, përchè a l'é cola ch'as adata pi bin ant l'ampian aministrativ e legislativ ch'a l'é vigent al dì d'ancheuj an Italia e an Piemont.
Alora i l'oma da ciamésse: élo dabon mach un seugn protege tuit ij ben lenghìstich ëd na region ëd na manera professiona, ciamande le ròbe con sò nòm, sensa d'énfasi e sensa 'd negassionism? Èla na gròssa arcesta cola 'd garantì la coretëssa sientìfica e la vajantisa dj'assion ëd protession?
6 – Ij fresch d'Hans Klemer dël 1470, guernà ant la gesia d'Elvo an Valmàira. Elvo a l'é 'n pais ëd montagna, anté ch'as parla 'l patoé alpin. L'arcàica conomìa dij mont, comparà con ël miràcol conòmich dla pian-a a l'ha causà 'n dramàtich dëspopolament arlongh ël Neuvsent, e 'j pais parèj d'Elvo a l'han perdù 'l 90% ëd soa gent. An dzorpì la gent ch'a migrava da la montagna a la pian-a a l'era già bon-a 'd parlé piemontèis e a parlava pa 'l provensal alpin ant la pian-a. Elvo a l'é stàita contà ant un magnìfich reportage fotogràfich ch'i peule trové a costa lija-sì: http://www.ilpost.it/2014/01/29/elva/
Simon ëd Minchèin-a